دوره آموزش منطق

مرجع ضمیر «من» سرچشمه همه آگاهی ها

انسان تنها موجودی است که با هستی خود، نسبتی آگاهانه دارد و به همین جهت می تواند به طرح پرسش از هستی مبادرت نماید. پرسش از هستی را نباید با کسب معلومات و فراگیری دانش درباره موجودات، متحد و یگانه به شمار آورد؛ زیرا پرسش از هستی به مراتب فراتر از کسب معلومات درباره موجودات شناخته می شود. پرسشی هستی، هنگامی پیدا می شود که فهم هستی تحقق یابد؛ ولی فهم هستی جز از طریق آگاهی انسان نسبت به خویشتن خویش، به ظهور و بروز نمی رسد.

‏اکنون اگر به این مسئله توجه داشته باشیم که آگاهی انسان نسبت به خویشتن خویش در یک مفهوم خلاصه نمی شود و از طریق یک تصور نیز صورت نمی پذیرد، به این امر نیز آگاه خواهیم شد که: از طریق یک مفهوم انتزاعی عام و ‏تهی نمی توانیم به حقیقت هستی دست یایبم. کسانی که با اندیشه های شهاب الدین سهروردی آشنایی دارند، به خوبی می دانند که این فیلسوف اشراقی، روی آگاهی انسان نسبت به خویشتن خویش ‏تکیه کرده و معتقد است. ادراک انسان نسبت به هویت و هستی شود از طریق مفاهیم و صورت های علمی تحقق نمی پذیرد. او برای اثبات این مدعا سه برهان اقامه کرده است و چنین می اندیشد که آگاهی انسان نسبت به خویشتن خویش از طریق مفاهیم و صورت های علمی، محال و ممتنع شناخته می شود. ما اکنون و در اینجا به ذکر آن ادله و براهین نمی پردازیم، فقط یادآور می شویم که اگر آگاهی انسان نسبت به خویشتن خویش بن مایه و بنیاد هرگونه ادراک دیگر به شمار می آید، چگونه می‏ توانیم از طریق ادراک های دیگر به درک و دریافت این بن مایه و بنیاد دست پیدا ‏کنیم؟

‏مادام که انسان نسبت به خویشتن خویش آگاهی نداشته باشد، به چیزهای دیگر نمی تواند آگاهی داشته باشد البته اگر به چیزهای دیگر آگاهی نداشته باشد و از آنچه بیرون از خویشتن خویش است نیز به طور مطلق بی خبر و ناآگاه باشد، هرگز نمی تواند از هستی خود سخن بگوید: به این ترتیب همانگونه که آگاهی و علم به غیر وابسته و مبتنی بر آگاهی نسبت به خویشتن خویش است، بدون علم و آگاهی به غیر نیز، نمی توان از آگاهی به خویشتن خویش به میان آورد. در اینجاست که مسئله معروف و مشکل «من» و جز «من» مطرح می گردد و از وابستگی «من» و غیر  «من» به یکدیگر سخن به میان می آید.

مطالب مشابه

‏درباره این مسئله و چگونگی خروج و بیرون رفت، از وابستگی «من» و جز «من» ‏به یکدیگر، سخن بسیار گفته شده که ما در اینجا به بررسی آنها نمی پردازیم. کسانی برای بیرون رفتن از وابستگی «من» و جز «من» به یکدیگر -که نوعی دور باطل خوانده می شود- از ‏جست زدن در میان این دور سخن به میان آورده اند. فیلسوف معروف آلمانی مارتین هایدگر به گونه ای دیگر این مسئله را مطرح کرده و روی اصل بنیادی دازاین که در زبان فارسی «وجود آنجا» خوانده می شود، تکیه کرده است. در نظر این فیلسوف تیز هوش، دازاین که به معنی وجود آنجا گرفته می شود، نوعی گشودگی ذاتی خویش است که در مقام فهم هستی، خود را بر امکان های خود فرا می افکند و به این ترتیب دازاین به گونه ای هست که همواره امکان خویش است و اگر آنجا نباشد، دازاین نیز نخواهد بود.

‏به عبارت دیگر می توان گفت: دازاین به عنوان طراح، همیشه چیزی بیش از آن است که هست. براساس آنچه این فیلسوف در این باب می گوید، دازاین بیش از آنکه جوهر باشد، نسبت است. شهاب الدین سهروردی وقتی از خویشتن خویش سخن می گوید، به مرجع ضمیر «من» اشاره دارد و معتقد است: مرجع ضمیر «من» از هرگونه مفهوم و تصور فراتر است و به هیچ وجه از طریق علم حصولی و دانش اکتسابی قابل درک و دریافت نیست؛ زیرا مرجع ضمیر «من» مشهد حضور است و تنها از راه ضمیر «من» مورد اشاره قرار می گیرد، درحالی که آنچه در مقولات تصوری و تصدیقی و علوم اکتسابی می گنجد، با ضمیر «او» یا «آن» مورد اشاره واقع می شود.

‏این مسئله نیز مسلم است که «او» یا «آن» با آنچه «من» خوانده می شود، ‏تفاوت دارد. به این ترتیب، آنچه مرجع ضمیر «من» قرار می گیرد، همواره منفرد و یگانه است و هیچ چیز دیگری در حوزه حضورش راه نمی یابد. مرجع ضمیر «من» به حسب ذات و گوهر خویش، ‏تشخص و یگانگی دارد و احتمال اشتراک با چیز دیگر در آن راه ندارد. در این مشهد که مرجع ضمیر «من» خوانده می شود، علاوه بر اینکه تشخّص و یگانگی صرف حاکم است، هرگونه جا به جا شدن و تبدیل نیز ممتنع و محال شناخته می شود. آنچه مورد اشاره «من» واقع می شود، نه جای چیز دیگری را می گیرد و نه چیزی دیگر میتواند در جای آن قرار گیرد.

‏سهروردی، نفس ناطقه انسان را إنیّت صرف دانسته است و إنیّت صرف به حکم صرف بودن عین تشخّص و یگانگی است. این تشخّص و یگانگی به هیچ وجه قابل شک و تردید نیست و اگر هر چیزی در جهان بتواند مورد شک و تردید واقع شود، مرجع ضمیر «من»  هرگز مورد تردید واقع نمی شود. سهروردی از چیزی به عنوان إنیّت صرف سخن می گوید که عین حضور و ظهور است و این همان چیزی است که خصلت ذاتی و لاینفک نور شناخته می شود. نور نیز چیزی است که به حسب ذات خود روشن و آشکار است و چیزهای دیگر را نیز روشن ‏و آشکار می کند.

‏اکنون با توجه به اینکه در نظر سهروردی مرجع ضمیر «من» عین حضور و ظهور بوده و حضور و ظهور نیز از خصلت های ذاتی و لاینفک نور شناخته می شوند، مشکل مربوط به مسئله «من» و جز «من» به راه حل خود نزدیک می گردد؛ زیرا نور همواره در ارتباط با مستنیر معنی پیدا می کند و در جایی که چیزی روشن نمی شود، از روشنایی سخن به میان نمی آید. اگر مرجع ضمیر «من» حضور و روشنایی است، چیزی را نیز روشن می کند و البته معلوم است که آنچه به این روشنی و حضور روشن می گردد، غیر «من» خواهد بود. در نظر این فیلسوف اشراقی، دایره غیر «من» آنچنان وسیع و گسترده است که نه تنها همه مفاهیم و صورت های ذهنی را شامل می گردد، بلکه حتی مفهوم «من» نیز در همین دایره جای می گیرد.

‏همانگونه که یادآور شدیم، مرجع ضمیر «من» مشهد حضور است و در این مشهد، حتی مفهوم «من» نیز غیر «من» به شمار می آید. وقتی گفته می شود. مفاهیم و صورت های ذهنی، در مرجع ضمیر «من» که مشهد حضور است، غیر «من» شناخته می شوند، به این امر نیز اندیشیده می شود که آن اموری که این مفاهیم و صورت های ذهنی به آنها تعلق دارند نیز، غیر «من» خواهند بود.

‏توجه به این مسئله نشان می دهد که دو مرحله حضور و حصول، ضمن اینکه ارتباط و نسبت ناگسستنی دارند، غیر یکدیگر هستند و هرگز نباید آگاهی حضوری را در ردیف آگاهی حصولی قرار داد. آگاهی حضوری منشأ و سرچشمه همه انواع و اقسام علوم و معارف حصولی و اکتسابی است؛ اما کسی نمی تواند آن را به عنوان یکی از انواع آگاهی های به دست آمده مورد بهره برداری قرار دهد. مرجع ضمیر «من» سرچشمه همه آگاهی هاست؛ اما در دست کسی نیست و نمیتوان آن را به کار برد. مرجع ضمیر «من» منشا پیدایش همه تصورات است؛ اما خود به تصور در نمی آید. به همین جهت است که می توان گفت: مرجع ضمیر «من» که مقام حضور شناخته می شود، با هیچ یک از مفاهیم و تصورات قابل تعریف و تحدید نیست.

Rate this post

کانال تلگرام دکتر دینانی

۵ دیدگاه

  1. با سلام و تبریک سال نو، باز هم خواستم بپرسم که این نوشته از کدام یک از آثار استاد گرفته شده است؟

  2. سلام دوست عزیز…
    ممنون از زحماتی که می کشید سوالاتی داشتم .. البته قبلا در یه متن دیگه سوالی کردم که هنوز جواب داده نشده و همچنان مشتاق جواب هستم …
    راستش به خوندن این متن یه کم گیج شدم و به صورت خلاصه سوال من این هستش که آیا منظور از مرجع ضمیر من همان فراحضور یا نهایت حضور هستش و درجه ای بالاتر از دازاین هایدگر …و آیا حضور خود می تونه درجه داشته باشه ؟ لطفا اگه میشه در این مورد توضیح بدید ؟ صمیمانه ار همه زحمتات شما نهایت سپاس رو دارم …

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

دکمه بازگشت به بالا