ادراک خیالی و هنر

ادراک خیالی و هنر عنوان مقاله‌ای است از دکتر ابراهیمی دینانی که به رابطه خیال و هنر می‌پردازد

حکیمان فارسی زبان، مانند حکمای غیر فارسی زبان، برای بیان مقصود خود از واژه‌های رایج در میان عامه مردم استفاده کرده‌اند؛ اما مراد ایشان از پاره‌ای کلمات غالبا با فهم مردم از آنها متفاوت بوده است. خیال یکی از این واژه‌هاست. این واژه معمولا عامه مردم را به یاد امور موهوم و غیر واقعی می‌اندازد؛ در حالی که در نزد حکیمان چنین نیست.

معنای خیال در نظر حکمای مسلمان

خیال در نظر حکیمان مسلمان دو معنای متفاوت، اما مرتبط به هم دارد: نخست، عالمی بیرونی و عینی با عنوان عالم خیال، عالمی مستقل و منفصل از انسان و در میان عالم ناسوت مادی و عالم ملکوت روحانی، که بدان عالم برزخ یا عالم ملکوت اسفل نیز می گویند: دوم، نوعی از ادراک آدمی، که به سبب ربطش به انسان، بدان عالم خیال متصل می گویند. سخن ما در اینجا مربوط به این معناست.

ادراک یا شناخت انسان از لحاظ نوع برخورد قوه مُدرِک او با امر بیرونی، و آنچه از مُدرَکات انتزاع می شود بر چهار مرتبه است: حسی، خیالی، وهمی، عقلی. البته این مراتب با هم تعارض ندارند و جمع آنها ممتنع نیست و در طول هم قرار دارند.

در ادراک حسی، انسان از طریق حواس با امر بیرونی مواجه می شود. بنابراین، در این نوع شناخت، آنچه ادراک می‌شود حسی است و صورت دارد و جزئی است؛ یعنی، انسان شیئی را می‌بیند یا لمس می‌کند یا می‌بوید یا می‌شنود یا می‌چشد و از این طریق، صورتی از آن شیئ در ذهن او نقش می‌بندد که جزئی و مبتنی بر اطلاعات دریافتی از حواس پنج‌گانه است.

ادراک خیالی در مرتبه ای بالاتر از ادراک حسی قرار دارد؛ زیرا در این ادراک، نه مواجهه با مُدرَک لازم است و نه ادراک از طریق حواس صورت می گیرد. نمونه آن ادراک از طریق حافظه است. وقتی شیئ را که قبلا با ادراک حسی دریافته ایم به یاد می آوریم. در واقع آن را از طریق ادراک خیالی درک می کنیم؛ در این حالت، با شیئ مادی مواجهه نداریم و به علاوه، آنچه از آن در ذهن خود می یابیم به واسطه حواس نیست. با این حال، آنچه درک می کنیم جزئی است و صورت دارد. در منطق و فلسفه، منظور از جزئی همان است که هنرمندان بدان مصداق یا نمونه می گویند.

امر جزئی یعنی مصداقی معین از امری کلی؛ مثلا وقتی می گوییم انسان، از مفهوم کلی و وقتی می گوییم محمد، از مصداق یا جزئی از آن مفهوم کلی سخن می گوییم؛ یا محبت مفهومی کلی است و محبت خاص کسی نسبت به ما مصداق یا جزئی از آن است. در ادراک خیالی، با مفاهیم جزئی سروکار داریم که صورت یا شکل دارد. وقتی چیزی را به یاد می آوریم یا در خواب ببینیم یا به عمد. مثلا در هنگام آفرینش یا هر نوع کار خلاقانه دیگر، در ذهن تصور کنیم که جزئی باشد و صورت داشته باشد، ادراک خیالی رخ داده است.

مرتبه بعدی شناخت، ادراک وهمی است. وهم، مانند خیال، از مشترکات لفظی میان عالمان و عامیان است. وهم در نزد حکیمان معنی منفی ندارد بلکه نوعی ادراک است که هم از ادراک حسی و به اصطلاح امروز، تجربی، بالاتر است و هم از ادراک خیالی. فرق ادراک وهمی با ادراک خیالی این است که در ادراک وهمی، صورت مطرح نیست. به عبارت دیگر، مُدرَک وهمی، حسی نیست و صورت ندارد. اما جزئی است؛ مثل مفهوم محبت مادر به فرزند.

بالاترین مرتبه شناخت ادراک عقلی است که کاملا مجرد است؛ زیرا در آن نه مواجهه با امر مادی مطرح است و نه این ادراک از طریق حواس صورت می گیرد و نه صورت و شکل دارد و نه جزئی است. مُدرَک عقلی، کلی و بدون صورت، و مجرد است؛ مانند مفهوم محبت.

ادراک خیالی و هنر (هنرمند)

هنرمند مانند سایر آدمیان، با همه مراتب ادراک سروکار دارد؛ اما از آن جهت که هنرمند است، در آفرینش هنری، با ادراک خیالی عمل می کند. هنرمند مفهومی را که در ذهن دارد بر لوح نقش می کند یا با آجر و سنگ برپا می سازد یا به صورت تصویر متحرک در می آورد یا به نغمه و لحن بدل می کند یا در قالب کلمات می ریزد. در همه این اقسام، آنچه در ذهن خود پدید می آورد فارغ از مواجهه حسی است. حتی وقتی از طبیعت تقلید می کند، آنچه می آفریند عین طبیعت و حتی عین آن چیزی نیست که در ذهنش، از مواجهه حسی با طبیعت نقش بسته است؛ بلکه خلاقیت و عمل خلاقانه خود او نیز در آفریده اش دخیل است.

به علاوه آنچه در ذهن اوست جزئی است و صورت و شکل دارد؛ و بدین ترتیب، از نوع ادراک خیالی است. به همین سبب است که آنچه هنرمند می آفریند به توان قوه مخیله او بستگی تام دارد. همچنین میزان شرافت اثر هنری وابسته به شرافت اندوخته صور خیال هنرمند است. هنرمندی که انبانِ خیال او آکنده از صور شهوانی است نوعی اثر هنری می آفریند و از آفریدن انواعی از اثر هنری ناتوان است.

گفتیم که در مراتب ادراک، از لحاظ تجرد و تعالی، ادراک خیالی بالاتر از ادراک حسی و پایین تر از ادراک وهمی و عقلی قرار دارد. اما در اینجا می افزاییم که از لحاظ توسع، ادراک خیالی بالاترین نوع ادراک است. توجه کنید که در اینجا سخن از اقسام ادراک است و نه اقسام عالم. در میان عوالم، عالم عقل یا عالم ملکوت هم وسیعترین و هم متعالی ترین عوالم است و عالم خیال در مراتب پایینتر از آن قرار دارد؛ اما در ادراکات، ادراکات خیالی، اگرچه از لحاظ تجرد، پایین تر از ادراکات عقلی و وهمی است، از لحاظ وسعت، بالاتر از آنهاست. با آنکه صورت داشتنِ مُدرَکاتِ خیالی موجب ضیق و محدود شدن آنها می شود،

این ادراک از جهتی وسیع‌ترین قسم ادراک است؛ زیرا عقل با همه قدرت و وسعتش ملتزم به قواعدی است و مُدرَکی که از مرز قواعد مقبول عقل فراتر برود و معقول نیست و در نتیجه، از دایره ادراک عقلی بیرون می‌رود. لیکن خیال، چنین حد یقفی ندارد؛ مثلا می‌توان چیزی را تخیل کرد که هم سیاه باشد و هم سفید، یا آب را تخیل کرد که خود به خود از سراشیبی بالا می‌رود. همچنین است سیمرغ یا دریای جیوه. اما عقل اینها را برنمی‌تابد. اگر منظور ما از عالم خیال، عالم مُدرَکاتِ خیالی باشد، حتی می‌توان گفت که عالم خیال وسیع ترین عالم هاست. از همین روست که ابن‌باجه، بنابر نقل ابن عربی می گوید: خداوند، عالمی وسیع‌تر از عالم خیال نیافریده است.

گفتیم که آفرینش هنری به واسطه ادراک خیالی رخ می‌دهد، اما کار هنرمند فقط عینیت بخشیدن به صور مخیّل نیست، بلکه او صور مخیّل را زیبا می‌آفریند. حال می‌افزاییم که اصولا ادراک زیبایی فقط به کمک قوه خیال میسر است. البته زیبایی را به معقولات هم نسبت داده‌اند. اما حقیقت این است که زیبایی غالبا به امور جزئی دارای شکل و صورت راجع می‌شود. به همین سبب، زیبایی بی‌شکل را نمی‌توان فهمید. حتی ادراک زیبایی خداوند هم بی استعانت از قوه خیال به درستی برای آدمی ممکن نمی‌شود.

خیال در انسان قوه‌ای بهشتی است

ذات خداوند برای احدی درک پذیر نیست و آنچه قابل درک است تجلیات خداوند در مرتبه اسماء است. خداوند در اسم جمیل خود متجلی می شود و انسان به واسطه قوه خیال، مرتبه ای از این اسم را درمی یابد. پس اهمیت ادراک خیالی چنان است که در ارتباط انسان با مبدا هستی نیز اثر می گذارد. در متون دینی نیز، آنجا که سخن از تمثل است، ادراک خیالی مطرح است. خداوند در قرآن کریم می فرماید: روح خود را بر مریم نازل کردیم و این روح چون بشری زیبا بر مریم علیهاالسلام متمثّل شد. اگر عالم خیال نبود، این تمثل ممکن نبود و اگر ادراک خیالی نبود، حضرت مریم نمی توانست او را ببیند و حتی حضرت عیسی {علی نبینا و آله و علیه السلام} پدید نمی آمد. از اینها گذشته، ادراک خیالی در زندگی عادی انسانها نقشی مهم دارد؛ اگر ادراک خیالی نبود، درک بسیاری از مفاهیم، چون زیبایی و محبت و عدالت، ممکن نمی شد.

بنابراین، قوه خیال در آدمی قوه ای بهشتی است. در بهشت، نیکان هرچه بخواهند در پیش ایشان حاضر می شود و اراده آنان مساوی با ایجاد است و این جلوه ای از قدرت و اراده الهی است که به محض آنکه بخواهد چیزی باشد، بدان می گوید: باش، پس می شود. قوه خیال در این عالم نیز چنین است خداوند قوه خیال را چون آیتی از قدرت خویش و نمونه ای از نعیم بهشت در انسانها به ودیعه نهاده است. زیرا در خیال نیز، اراده انسان مساوی با بودن امر مخیَّل کافی است. کافی است در خیال خود وجود چیزی را اراده کنیم تا آن شیئ فارغ از آنکه وجود عینی و مادی آن عقلا ممکن باشد یا نباشد، بلافاصله به وجود آید. خیال قوه ای سیال است که هیچ چیز نمی تواند مانع آن شود. چنین است که حافظ می گوید:

گفتم که بر خیالت راه نظر ببندم        گفتا که شب رواست او از راه دیگر آید

خیال، که چنین قدرت و توسعی دارد، ممکن است خطرناک هم باشد. اگر زمام خیال به جای عقل، به دست شهوت و غضب بیفتد؛ عالمی به تباهی کشیده می شود. هنرمند در کار هنری بیش از دیگر مردم با قوه خیال سروکار دارد. توفیق هنرمند در آفرینش زیبایی بسیار وابسته به قدرت و طهارت خیال اوست. هر آنچه ادراک می کنیم به نحوی از صافی قوه خیال ما می گذرد و رسوباتی از آن در خیال می ماند.

هنرمند، بسته به اینکه متذکر چگونه اموری باشد، قوه خیال خود را تربیت می کند و می پرورد و اثر هنری او از همین کوزه برون می تراود. قوه خیال، بسته به اینکه بیشتر با امور رحمانی سروکار داشته باشد یا با امور شیطانی، همان رنگ غالب خود در عالمی بسیار وسیع و بلکه در وسیع ترین عالمِ وجود، به حرکت درمی آید. از همین روست که مولانا می گوید:

آن خیالاتی که دام اولیاست            عکس مه رویانِ بُستان خداست